Końcówka lutego 2022 roku. Rosja atakuje Ukrainę, a jednym z narzędzi rozbrajania przeciwnika jest Buk. Ten samobieżny system kierowanych rakiet ziemia-powietrze skutecznie może wykańczać flotę powietrzną lub bronić wojsko przed rakietami manewrującymi. Na szczęście Ukraina posiada w swoim arsenale tureckie drony Bayraktar. Na publicznie dostępnym wideo widać obraz komputerowego monitora z przekazem real-time lecącego nad rosyjskimi wojskami samolotu bezzałogowego. Sterujący zdalnie żołnierz bez problemu namierza system Buk i wciska przycisk. Po chwili na ekranie widać już tylko unoszące się tumany dymu i pyłu w miejscu uderzenia.
Nie byłoby to możliwe, gdyby nie rozbudowana praca na danych. W tym artykule chciałbym poruszyć problematykę konfliktów międzynarodowych właśnie z punktu widzenia zarządzania danymi i tego jaką rolę one odgrywają w całym zamieszaniu.
Dlaczego warto poznać kształt współczesnych konfliktów?
W tym miejscu był całkiem długawy wstęp. Nie rozwodząc się jednak zbytnio: jako ludzie mieszkający w kraju z takim położeniem, musimy “znać się na wojnie”. Świadomość zagrożenia i zdobywanie wiedzy na temat kształtu współczesnego pola walki nie jest niczym zdrożnym. Przeciwnie – świadczy o dojrzałości. Przygotowując się do walki (w każdy możliwy sposób), zmniejszamy prawdopodobieństwo jej wystąpienia.
Ja (na szczęście) nie jestem ekspertem od geopolityki. Postaram się jednak zbadać i podzielić tym jaką rolę na wojnie pełnią dane, elektronika i wysokie technologie, w tym Big Data. Dzisiejszy artykuł będzie zaledwie zajawką – żeby nie przegapić kolejnych, zapisz się na newsletter;-)
Zanim zacznie się wojna…
Działania poniżej progu wojny
Zanim działania przybiorą typowo wojenny, kinetyczny charakter, do gry wchodzą działania “poniżej progu wojny”. Choć nie jest to nic nowego pod słońcem, współcześnie działania zakrojone są na bardzo szeroką skalę i są znacznie prostsze do przeprowadzenia niż kiedyś. Celów jest wiele: od dezintegracji społeczeństwa (jesteśmy podzieleni, nie wiemy także kto jest po jakiej stronie ani gdzie jest prawda) aż po wzbudzenie braku zaufania do państwa i przywódców. Dzieje się to oczywiście na bardzo wielu poziomach – jest wprowadzanie na wysokie stanowiska półinteligentów i ludzi skorumpowanych. Są cyberataki, które podważają zaufanie do skuteczności państwa i wiele, wiele innych.
Media społecznościowe idealnym narzędziem szerzenia dezinformacji
Z naszej perspektywy warto jednak zwrócić uwagę na jeden aspekt – są nim media społecznościowe, które wyglądają, jakby wręcz były zaprojektowane po to, aby prowadzić działania “poniżej progu wojny”, co często upraszczane jest do miana “dezinformacji”. Jest to narzędzie bardzo istotne z samego faktu z jak wieloma informacjami zderzamy się, gdy przewiniemy tablicę. Choć nie analizujemy ich szczegółowo, nasz mózg nie radzi sobie z przyswojeniem takiej ilości informacji. W efekcie tego stara się tą skomplikowaną rzeczywistość bardzo uprościć, co czynu niejako automatycznie.
Zauważmy pewną ciekawą rzecz: wiele z informacji które spotykamy (niezależnie od konkretnego medium) nie pochodzi od autorów wybranych przez nas. Nawet jeśli, to nie są to treści wybrane w jakiś prosty sposób – na przykład chronologicznie.
Jakie treści zatem dostajemy?
- Takie, które najprawdopodobniej polubimy (na co wskazują algorytmy uczące się, należące do konkretnego medium)
- Te, które wzbudzają największe emocje
- Takie, które są popularne
- Te, których autorów oznaczyliśmy wprost, że chcemy widzieć każdy ich post.
- Treści promowane, których autorzy dość precyzyjnie “wycelowali” swoją treść w nas.
Sposoby szerzenia dezinformacji dzięki konstrukcji mediów społecznościowych
Warto jednak zwrócić uwagę, że niekoniecznie musimy znać wcześniej konta, których posty widzimy. Można więc tak skonstruować przekaz, aby docierał do jak najszerszego odbiorcy i infekował go odpowiednimi treściami. W tym celu budowane są odpowiednie “farmy trolli” – całe złożone społeczności, które nawiązują relacje, dyskutują i udostępniają posty. Dzięki temu określone wypowiedzi są popularne, wychwytywane przez algorytmy i docierają dalej.
Zbudowanie takich sztucznych kont przeprowadzane jest na wiele sposobów – z różnymi kosztami i różnymi skutkami. Najprostszym sposobem jest zbudowanie farmy botów, czyli automatycznych mechanizmów, które sterują kontami bez ingerencji człowieka. Te najprostsze po prostu masowo podają określone posty, nie mają uzupełnionych profili i generalnie łatwo je poznać. Te bardziej skomplikowane mają zdjęcia, prostą historię a nawet charakter wypowiedzi. Pomiędzy jednymi a drugimi jest oczywiście duże spektrum. Rosja jest państwem, które oficjalnie przyznaje, że ma swoich “etatowych trolli”. Są to ludzie, którzy zarządzają wieloma kontami i w ten sposób budują społeczności znacznie ciężej wykrywane niż zwykłe boty – o ile oczywiście robią to z pewnym kunsztem.
Nie ma w tym artykule miejsca na szerszy opis (będzie osobny artykuł – zapisz się na newsletter poniżej!). Być może najlepszym podsumowaniem będzie: “miej ograniczone zaufanie dla każdego profilu w sieci. Szczególnie jeśli go nie znasz. Nie każdy opiniotwórca ma dobre zamiary”. Pamiętajmy, że media społecznościowe są zbudowane w określony sposób, aby utrzymać naszą uwagę. I to właśnie te mechanizmy wykorzystywane są przez osoby/organizacje, aby szerzyć “za darmo” dezinformację na bardzo wysokim poziomie.
Rozpoznanie (obserwacja)
Drugim ważnym obszarem na współczesnym polu bitwy jest… obserwacja. Tutaj już powoli wkraczamy w “TĄ wojnę”. Przypomnijmy sobie ostatnie miesiące (i szczególnie tygodnie) przed napadem Rosji na Ukrainę. Jak wyglądał ten czas? Media bombardowały nas informacjami na temat tego jak wojska rosyjskie podchodzą pod granicę z Ukrainą. Dowiadywaliśmy się nie tylko gdzie są rozmieszczone, ale także ile ich jest (szacunkowo) oraz co to za siły.
Rzadko kto zadawał sobie pytanie: “jak to możliwe?”. A przecież, jak się chwilę zastanowić, to właśnie możliwości obserwacyjne są dzisiaj (i nie tylko dzisiaj) kluczem do zrozumienia sytuacji. Dzięki temu praktycznie niemożliwy jest atak z zaskoczenia. Żyjemy ze świadomością, że w dowolnym momencie można spojrzeć w każdy punkt na kuli ziemskiej. Jesteśmy do tego przyzwyczajeni, trochę patrząc na to jak na grę komputerową. Nie dzieje się to jednak w żaden magiczny sposób.
To właśnie możliwości obserwacji decydują o tym co i kiedy będziemy widzieli. Możliwości, które dostarczają bardzo materialne maszyny zbierające i przesyłające dane. Warto podkreślić, że możliwości obserwacji, które nie są wcale dostępne dla każdego. I to z kolei daje poważne przewagi lub braki na współczesnym polu walki.
Satelity
Najbardziej podstawowym sposobem zdobywania zdolności obserwacyjnych są satelity. Te poruszają się na orbitach ziemi w celu obserwacji i przekazu sygnałów na żywo. Warto podkreślić ogromną wagę w znaczeniu geopolitycznym – państwa bez tego typu systemów są ślepe, lub zdane na inne państwa. Tymczasem koszt konstelacji nie jest wielki i zamyka się w kilkuset milionach zł (mowa o podstawowej konstelacji dla Polski).
Drony
Drugim elementem obserwacji o jakim warto powiedzieć są drony. Samoloty bezzałogowe wyposażone w systemy czujników, pozwalają zbierać obraz na żywo. W każdym momencie wiele tego typu maszyn na usługach armii amerykańskiej przeczesuje tereny w bardzo wielu zakątkach Ziemi. Warto tu podkreślić, że Amerykanie mają osobny system, którego celem jest przechowywanie i analiza obrazów z kamer. System ten nazywa się “Project Maven” i na jego temat pojawi się osobny artykuł – zapraszam do newslettera!
Stacje nasłuchowe
Ostatnim narzędziem o którym chciałbym wspomnieć są stacje nasłuchowe. Choć znakomita większość informacji jest utajniona, możemy dziś powiedzieć jasno: system inwigilacji Echelon to Big Datowy majstersztyk. Pozwala zbierać i łączyć ze sobą informacje, które normalnie dostępne nie są, takie jak emaile, telefony czy SMSy. Wszystko dzięki rozmieszczonym na kilku kontynentach stacjom nasłuchowym. Całość jest przechowywana i przetwarzana w ramach jednego wielkiego systemu do analizy, przez zespoły analityczne, które pracują bez przerwy. Również i ten temat z pewnością podejmę w ramach serii artykułów. W ramach ciekawostki powiem, że najprawdopodobniej także w Polsce jest jedna stacja nasłuchowa (choć mniejszej rangi) systemu Echelon.
Broń “inteligentna”
Trzeci element, o którym jedynie wspomnimy, to wszelkiego rodzaju broń i systemy “inteligentne”. Być może to truizm, ale współcześnie nie wystrzeliwujemy już kul z armat, niczym w średniowieczu, licząc że dotrą do celu po odpowiednim nadaniu im prędkości, kierunku i zwrotu (choć i współcześnie istnieją oczywiście pociski balistyczne, posiadające paraboliczny tor lotu – to jednak zupełnie inna liga).
Pociski kierowane (broń samonaprowadzająca)
Współczesne pociski samonaprowadzające po wskazaniu celu i wystrzeleniu, samodzielnie namierzają obiekt w który mają trafić, aż do eksplozji (która następuje np. w wyniku uderzenia w obiekt). To trzecia generacja pocisków kierowanych (w pierwszej to człowiek sterował zdalnie pociskiem, aż ten doleciał do celu). Polega na tzw. systemie “strzel i zapomnij” (ang. F&F – Fire and Forget). Żołnierz namierza cel, po czym wystrzeliwuje pocisk. Ten – już bez kontaktu z człowiekiem – samodzielnie dąży do obiektu w który ma uderzyć, nawet jeśli zmienia się jego położenie.
Taką technologią są m.in. polskie zestawy przeciwrakietowe Piorun. Co warto podkreślić – są one uważane przez wielu ekspertów za najlepsze systemy tego typu na świecie. Zestawy te są naszpikowane po brzegi elektroniką. Operator może określić tam między innymi z jakim celem będzie miał pocisk do czynienia (np. helikopter, pocisk itd). Inną ciekawą cechą są dwa podstawowe rodzaje eksplozji, jakie mogą nastąpić. Pierwsza to oczywiście eksplozja po uderzeniu w cel i wbiciu się w środek obiektu. Drugi natomiast pomysł, to wybuch w momencie, w którym pocisk będzie przelatywał w odległości paru metrów obok celu. Taki efekt może być wykorzystany, gdy celem są mniejsze obiekty, jak na przykład pociski.
Warto podkreślić, że zestaw posiada swój własny radar, który działa nawet na odległość 8-10 km. Gdy cel (np. helikopter) wleci w zasięg radaru, można go namierzyć. Kiedy przemieści się tak, aby być w zasięgu pocisku – ten wystrzeli automatycznie pędząc ku obiektowi. Poniżej zestrzelenie helikoptera rosyjskiego przez siły Ukraińskie – prawdopodobnie właśnie polskimi “Piorunami”.
https://www.youtube.com/watch?v=x237HLRzDH8
Myśliwce, drony
Ostatnim elementem o którym chcę powiedzieć są siły powietrzne, a konkretnie myśliwce i drony. Samoloty bojowe dawno temu przestały być jedynie latającymi maszynami z pilotem, który jedynie steruje maszyną (w prostym rozumieniu tego zwrotu). Najnowocześniejsze myśliwce, F-35, to tak naprawdę latające komputery. Na temat elektroniki F-35 można napisać osobny materiał. Powiedzmy tutaj jednak, że same samoloty są elementem większego systemu. I to właśnie jako element tego systemu są nadzwyczaj niebezpieczne. Podkreślmy jeden fakt: sam hełm dla pilota F-35 kosztuje ok. 400 000 $. Dzieje się tak, ponieważ to nie tylko samo nakrycie głowy, ale przenośny system komputerowy, który drastycznie zwiększa możliwości pilota tego myśliwca. Tak naprawdę to prawdziwa rozszerzona rzeczywistość. Dzięki wielu czujnikom i kamerom zamontowanym w wielu miejscach samolotu, pilot może dzięki wyświetlaczowi hełmu “oderwać się od maszyny”. Chodzi o to, że obracając głową, nie widzi ścian myśliwca, ale przestrzeń wokół siebie. Patrząc na dół, nie widzi nóg, ale przestrzeń pod myśliwcem. Zupełnie, jakby sam leciał w powietrzu! Oczywiście na ekranie ma dostępne także wszelkie dane, które potrzebne są do monitorowania i sterowania maszyną.
No dobrze, to wszystko pilot. Są też jednak samoloty… bez pilotów. Mowa o dronach, czyli samolotach bezzałogowych. I tutaj mamy tak naprawdę ogromny rynek maszyn wszelkiego rodzaju. Od zwykłych cywilnych dronów, które nakręcą nam sympatyczne wideo, po potężne i zabójcze maszyny. Co ciekawe, Polska także ma pewne osiągnięcia na tym polu. “Oczami” naszej armii są bezzałogowce Flye Eye (widoczne na drugim zdjęciu, na górze artykułu). Są to maszyny, które służą do obserwacji. Flye Eye są bardzo lekkie i żeby wystartować, wystarczy… ręka żołnierza. Nie trzeba żadnych maszyn ani torów startowych.
Podczas agresji Rosji na Ukrainę to właśnie drony były jedną z bardziej pożądanych technologii. Powyżej można obejrzeć wideo, w którym Ukraińscy żołnierze zdalnie sterują samolotem niszcząc system Buk – jeden z poważniejszych atutów wojsk rosyjskich. Takie samoloty są o tyle wygodne, że oczywiście nie niosą ze sobą ryzyka śmierci pilotów, znacznie łatwiej przeszkolić załogę (niż do myśliwców), a ich cena także znacznie odbiega od innych samolotów załogowych.
Przesłanie na koniec
Mam nadzieję, że artykuł Ci się spodobał. Pamiętajmy, że to początek. W dalszych materiałach chciałbym szerzej opowiedzieć o dezinformacji, amerykańskim systemie Maven czy sieci nasłuchowej Echelon. Wojna to zawsze straszna rzecz, ale przygotowując się do niej, zawsze zmniejszamy ryzyko jej wystąpienia. Ze swojej strony dołożę cegiełkę w kontekście poznania współczesnego pola bitwy od strony technologicznej. Jeśli chcesz pozostać w kontakcie – zostaw maila, a ja raz na tydzień napiszę co w Big Datowym świecie słychać. Polub też nasz profil na LinkedIn.
UWAGA! Już niedługo ukaże się pierwszy polski ebook o Big Data. Całkowicie za darmo dla subskrybentów bloga RDF. Zapisując się na newsletter TERAZ – masz niepowtarzalną okazję dostawać kolejne wersje książki i zgłaszać swoje poprawki, a nawet stać się jednym z autorów. Więcej tutaj.